Seminar prvi put okuplja partnere projekta s područja kulture, umetnosti, istorijsko-političkog obrazovanja i škole. U panel-diskusijama, prezentacijama Pecha Kucha, fishbowl-diskusiji i radionicama biće prilike za razmjenu znanja i metoda te za obradu ideja za projekt. O tematskim kompleksima „Učenje pomoću otkivanja prošlosti: nacionalsocijalizam i Holokaust u nastavi“, „Mesta sećanja i učenja“ i te „Umetnost protiv zaborava“ raspravljaće među ostalima Benjamin i Emanuel Heisenberg iz Nemačke, Rena Jeremić Rädle, Nenad Lajbenšperger, Jelena i Milena Bogavac iz Beograda, Saša Šimpraga iz Zagreba, Mónika Kovács iz Budimpešte, Snježana Koren iz Zagreba, Falk Pingel iz Bielefelda, Ljiljana Radonić iz Beča, Bruno Boyer iz Pariza i drugi.

Za učestvovanje na seminaru potrebna je prethodna prijava.

Za završnu priredbu seminara 4. 4. u 18.00 sati na kojoj će učestvovati prof. dr. Volkhardt Knigge, direktor fondacije „Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora“ i Vlatka Kolarović, urednica kulturne redakcije Hrvatske televizije, ne treba se prijaviti.

 http://www.goethe.de/ins/hr/zag/ver/hr12518852v.htm

Objavljeno: Politika, 08. 11. 2013. godine

Ekonomska kriza je majka fašizma

Holivud prikazuje fašizam kao ekipicu loših u uniformi koji remete standarde i izdaju naređenja. Stvarnost je još izopačenija. Prema rečima Franca Leopolda Nojmana (u Behemoth: The Structure & Practice of National Socialism, 1933–1944) fašizam je apsolutno saučesništvo između krupnog kapitala i države. Tamo gde interesi krupnog kapitala postaju interesi politike, tu je blizu i fašizam. Nije ni čudo što se javlja kao odgovor na komunističku revoluciju u Sovjetskom Savezu.

Fašizam negira borbu klasa, ali u toj borbi predstavlja naoružanu mišicu kapitala. Nižu srednju klasu i marginalizovane slojeve ispunjava strahom od ekonomske krize, od levice i proletarizacije i predstavlja ih kao paramilitarce, kako bi brutalnom silom smanjio broj socijalista, sindikalaca, radničkih i društvenih pokreta. Musolinija su plaćali fabrika oružja „Ansaldo“ i engleska tajna služba; Hitlera su finansirali proizvođači oružja iz Rura; Franko je imao podršku veleposednika i privrednika, Pinoče – SAD i čileanske oligarhije.

Ekonomska kriza je kćer kapitalizma i majka fašizma istovremeno. Uprkos tome što je bila u pobedničkom timu u Prvom svetskom ratu, Italija je iz rata izašla toliko uništena da je srednja klasa urušena i priređeno joj je masovno učešće u Musolinijevom maršu na Rim. Na majskim izborima 1924, Hitler je dobio samo 6,5 odsto glasova,u decembru iste godine samo tri procenta. Međutim, 1932. je dobio 37,2 odsto i došao je na vlast, što je iskoristio za ukidanje drugih partija. Ali fašizam ne ublažava krizu – on je otežava. Za vreme Musolinija životni troškovi su trostruko porasli. Hitler je nezaposlene zaposlio u proizvodnji naoružanja koja je dovela do Drugog svetskog rata koji je opustošio Evropu i ostavio iza sebe 60 miliona mrtvih. Franko je započeo građanski rat čija je cena bila više od milion mrtvih i nekoliko decenija propasti. Argentinski fašisti su pogubili oko 30.000 sunarodnika, Pinoče je ubio oko tri hiljade Čileanaca.

ceo članak

preuzeti pdf

Neke istorijske pojave izgledaju jednostavno. Međutim, kada se malo više zagrebe po površini vidimo da to nije tako, da su te pojave složenije nego što smo pretpostavljali. Jedna od takvih pojava je prinudni rad tokom Drugog svetskog rata na teritoriji Nemačke (računajući i teritorije koje je okupirala). Nemačkoj je radna snaga bila neophodna iz dva razloga. Prvi je povećana potreba za sirovinama i gotovim proizvodima, a drugi odlazak nemačkih radnika u vojne jedinice. Prinudni rad je bio samo jedan od oblika radnog angažovanja stanovništva koji se obavljao u cilju ispunjavanja potreba nemačke ratne industrije. Postojalo je više vrsta i podvrsta tih radova, iako se u ratnim prilikama, kao i zbog samih uslova rada, svi oni mogu svrstati pod prinudni rad. Prva i osnovna podela u okviru rada za potrebe Nemačkog Rajha je podela na dobrovoljni i nedobrovoljni rad.

Dobrovoljni rad je podrazumevao da se stanovništvo samo prijavljuje za odlazak na rad u Nemačku. Za svoj rad su dobijali nadoknadu i praktično se radilo o zaposlenju. Nemačke i srpske vlasti su snažnom propagandom vrbovale stanovništvo za odlazak u Nemačku. Ljudi su se dobrovoljno javljali iz više razloga: zarada, izbegavanje obaveznog rada, izbegavanje regrutovanja u četnike ili partizane itd. Međutim, iako dobrovoljan, a po definiciji i slobodan, ova vrsta angažovanja je imala svoja ograničenja koja su ga pretvarala u rad sa ograničenim pravima i slobodama, koji se negde graničio sa prinudnim radom a negde pretvarao u prinudni rad. Pre svega, zabranjeno je bilo svojevoljno menjanje radnih mesta, a u jednom trenutku i raskidanje ugovora; kretanje je bilo ograničeno; nije bilo moguće odsustvovanje sa posla zbog ličnih potreba, želja i prava; veći deo zarade nije mogao da se šalje u Srbiju, pored toga, plata je bila manja od obećane, a uslovi rada lošiji. Sačuvana su svedočanstva da je bilo slučajeva da se ljudi nateraju da se dobrovoljno prijave za ovu vrstu rada.

Nedobrovoljni rad se može podeliti u tri kategorije: obavezni rad, kuluk i prinudni rad.

Kuluk je naziv za obavezni društveno korisni rad koji je postojao i pre rata. On je podrazumevao razne, pre svega infrastrukturne i komunalne, radove na lokalu. To znači da kulučari nisu napuštali teritoriju na kojoj su živeli, kao i da su se posle posla vraćali kućama na spavanje. Nekada se za ovaj rad primala naknada, nekada ne; nekad su ljudi sami nosili hranu ili alat, a nekad bi ih dobijali. Ova pojava se održala i tokom Drugog svetskog rata kada se radilo za potrebe nemačke privrede i vojske, ali i za potrebe Srpske vlade.

Obavezni rad je predstavljao rad koji je svaki muškarac morao da obavlja jedan deo godine za potrebe nemačke ratne privrede. Za njega se primala nadoknada i bio je ozakonjen. Prva uredba o obaveznom radu je doneta 14. decembra 1941. godine (objavljena 30. decembra iste godine). U sledećih nekoliko godina, više puta je dopunjavana ili menjana. Bilo je određeno da na obavezni rad moraju da idu svi muškarci između 17 i 45 godina, kasnije do 55 godina. U jednom trenutku na obavezni rad su upućivane i žene. Obavezni rad se obavljao van mesta stanovanja i trebalo je da traje 4 ili 6 meseci tokom godine, ali je u praksi trajao duže. Uredbom o obaveznom radu su ograničene i slobode uposlenja pošto je bilo zabranjeno napuštati neka radna mesta bez dozvola vlasti. Uslovi na obaveznom radu su se razlikovali od mesta do mesta, ali u većini slučajeva nisu bili dobri. Na nekim mestima nije ni postojalo adekvatnog smeštaja ili mogućnosti normalne ishrane i održavanja lične higijene. Nije bilo ni dovoljno odeće i obuće. Isto tako, na nekim mestima se prema obveznicima obaveznog rada ophodilo sa nipodaštavanjem i povremeno (ili stalno) su maltretirani ili tučeni.

Stanovništvo se nerado odazivalo na obavezni rad i bekstva sa njega su bila rasprostranjena pojava. Iz tog razloga su nekoliko puta menjana pravila o tome ko se i kada poziva na obavezni rad i pooštravala kaznena politika za neodazivanje na njega. Uhvaćeni begunci su kažnjavani prinudnim radom od tri meseca do godinu dana, a prećeno je i kaznama porodici i opštinama koje ne bi poslale dovoljan broj ljudi na obavezni rad. U praksi se obavezni rad mogao izbeći na razne načine, pa i otkupom, odnosno plaćanjem zamene. Na teritoriji Srbije najveći broj ljudi je angažovan u sistemu borskih rudnika, računajući i rudnik uglja u Kostolcu. Pored toga, mnogi su angažovani od strane Organizacije TOT koja je sprovodila infrastrukturne radove širom okupirane Evrope, pa i u Srbiji.

Paralelno sa formom obaveznog rada, postojala je i Nacionalna služba za obnovu Srbije, osnovana u maju 1942. godine. Njen proklamovani cilj je bilo sklanjanje dokone radne snage sa ulice i stvaranje nacionalnog jedinstva kroz rad, ali je u suštini predstavljalo isto obavezu rada za potrebe nemačke vojne sile. Kako su se godišta stanovništva za obavezni rad i rad u Nacionalnoj službi za obnovu Srbije poklapali, Nacionalna služba je regrutovala u svoje redove mladiće mlađe od 17. godina, tako da su bili angažovani i dečaci od 14-15 godina. U propagandi srpskih vlasti to je predstavljano kao potreba da se omladina spasi nerada i drugih destruktivnih stvari i uz to zadoji nacionalnim duhom. Rad u okviru Nacionalne službe za obnovu Srbije je donekle bio lakši i pod boljim uslovima od obaveznog rada, ali se i to razlikovalo od mesta do mesta.

Nametanje obaveze da se rade određeni poslovi, nemogućnost dobrovoljne promene posla, loši uslovi rada, smeštaja i ishrane, kao i postojanje pojave maltretiranja uposlenih činili su ovu vrstu rada veoma bliskom prinudnom radu.

Prinudni rad je bio rad po kazni i zbog toga nije bio plaćen. Mogao je biti određen i za kriminalno i za političko delo, ali i zbog nacionalne, etničke ili verske pripadnosti, seksualnog opredeljenja i drugih razloga. U Srbiji se na prinudni rad slalo zbog kriminalnih radnji: špekulantstvo, crnoberzijanstvo, ali i zbog raznih krupnih ili sitnih prekršaja, od kojih je najkrupniji bilo neodazivanje na obavezni rad ili bekstvo sa njega, a sitni čak i nečišćenje snega ili prekomerna potrošnja struje. Politički kažnjenici su bili protivnici okupacije ili trenutnih srpskih vlasti, pripadnici pokreta otpora ili civilno stanovništvo sa ustaničkih područja. Etničku dimenziju prinudnog rada na teritoriji Srbije obuhvata prisilan rad Jevreja i Roma.

U prinudni rad su bili uključeni i ratni zarobljenici. Srpski vojnici i oficiri, zarobljeni tokom Aprilskog rata i odvedeni u logore u Nemačkoj, radili su uglavnom u poljoprivredi, a nadoknada predviđena Ženevskom konvencijom im nije isplaćivana. Pored toga, slati su na rad u Norvešku, Francusku i druge zemlje. Jedan broj ratnih zarobljenika je ostao u zemlji na privremenoj slobodi. Oni su, takođe, korišćeni kao radna snaga, ponekad kao zarobljenici, a ponekad u okvirima obaveznog rada. Druga vrsta ratnih zarobljenika su strani ratni zarobljenici koji su bili na radu u Srbiji. Najveću grupaciju su činili italijanski vojni zarobljenici, ali je bilo i zarobljenika iz Sovjetskog Saveza.

Uslovi na prinudnom radu su bili izuzetno loši. Radili su i po 16 sati dnevno, uz lošu, a ponekad i neredovnu ishranu. Zatvarani su u strogo čuvane logore sa kojih su odvođeni na radna mesta. U logorima se dešavalo da nema vode ne samo za održavanje higijene, nego i za piće. Prinudni rad je skoro uvek pratila tortura prema zatvorenicima. Usled torture i iscrpljujućeg rada stopa smrtnosti zatvorenika je bila velika.

U Srbiji, osuđeni na prinudni rad najčešće su slati u rudnike. Pored toga, slati su na rad u Nemačku, Norvešku, Francusku i druge zemlje. Sa druge strane, u Srbiju su dovođeni na prinudni rad i stanovnici drugih evropskih zemalja (Grčke, Mađarske, Francuske, Italije, SSSR-a, Poljske, Danske).

U slučaju Jevreja i Roma prinudni rad je imao i drugu dimenziju, koja je nacistima možda bila i važnija od eventualne koristi ostvarene tim radom. U osnovi te dimenzije je rasistička ideja da su oni manje vredna bića i da ih radom treba poniziti i naneti im zlo. Romi su angažovani za najprljavije poslove – kopanje i zatrpavanje rovova za streljane, vešanje leševa, skidanje sa vešala itd. Jevreji su morali svakodnevno da se javljaju na rad i da pri tom sami nose svoju hranu. Radna obaveza je postojala za sve jevrejske muškarce između 14 i 60 godina, a žene između 16 i 40. Radili su na raščišćavanju ruševina, odnošenju đubreta, zasipanju javnih nužnika, izvlačenju leševa. Žene su upošljavane da čiste nužnike, nemačke kancelarije i stanove. Njihov rad je bio praćen stalnim ponižavanjem i maltretiranjem, a u cilju što većeg poniženja žene su terane da šalovima brišu čizme nemačkim vojnicima, dok su muškarci uprezani umesto konja.

Sagledavajući opisane oblike rada i imajući u vidu da su svi postojali u ratnim uslovima, da je svaki od njih imao neka ograničenja u slobodama, da su razlike ponekad bile male itd. možemo se složiti sa drugim istraživačima ove teme, koji su naveli da je svako radno angažovanje za potrebe nacističke ratne privrede bio prinudni rad.

______________________

1. Zoran Janjetović, „U skladu sa nastalom potrebom…“ Prinudni rad u okupiranoj Srbiji 1941-1944, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd 2012

2. Tomislav Pajić, Prinudni rad i otpor u logorima borskog rudnika 1941-1944, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1989.

Napomena:

Tekst “Prinudni rad u okvirima nemačke ratne privrede tokom Drugog svetskog rata u Srbiji” nastao je u okviru prezentacije publikacije “Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za čitanje grada” u Boru, 20. maja 2013. godine

preuzeti pdf

Skoro da ne postoji ozbiljan naučnik iz oblasti društvenih nauka koji bi se složio da je fašizam završio svoj istorijski put sa postavljanjem sovjetske zastave na zgradu Rajhstaga 1945. godine u Berlinu. Naprotiv, iako se čini da je o fašizmu sve rečeno nikada nije bez smisla ponovo ponoviti šta je fašizam, iz kojih društvenih uslova nastaje, kakva je njegova vizija očekivanog društva i kakav je položaj pojedinih društvenih grupa u okviru te vizije. Važno je stalno ukazivati na društvenu ulogu koju fašizam ima u društvu kao i na dublje društvene determinante koje održavaju ovu političku ideologiju u životu decenijama posle njenog vojnog poraza.

Posle pada Berlinskog zida fašizam nije propustio istorijsku priliku da podseti na svoje postojanje, kao i snagu i moć relativno lake regeneracije pa se da primetiti ponovno oživljavanje ove teme među sociolozima, istoričarima, pravnicima, ekonomistima. Takođe, sveprisutna je i relativizacija ove ideologije koja kreće pre svega od želje da se ovako slojevit društveni fenomen objasni bez dublje analize društvenih odnosa u okviru društvene strukture i da se umanji udeo kapitalističkog sistema u njenom nastanku i jačanju.

Veoma je popularan personalistički odnos prema ovom pokretu, pa se ponegde može pročitati teza po kojoj se fašizam poistovećuje sa biografijama njegovih najeksponiranijih protagonista. On se pojednostavljuje, svodi na Hitlerovu bolesnu psihu, njegov seksualni život, a kao presudni uticaj na nastanak pokreta navodi se, na primer, literatura koju je Hitler čitao. Može se čuti da fašizma ne bi ni bilo da je Hitler postao slikar ili da ga otac nije tukao. Slično je i sa Musolinijem ili nekim od drugih istaknutih ličnosti pokreta. Prava je poplava naučno popularne literature koja je koncetrovana psihologizmom, istorijskim revizionizmom i senzacionalizmom. Ovde se zanemaruje najbitnija činjenica, a to je da se uzroci nastanka jednog ideološkog aparata ne daju svesti na jednu ličnost. Jako je bitno da se kod nastanka fašizma posmatraju trajniji i dublji društveno-ekonomski interesi i da se pokuša razumeti njegov društveni sadržaj.

Kao glavni idejni pravci kada je reč o teorijama o nastanku fašizma izdvojili su se, s jedne strane, liberalno-buržoaski pristup koji kao ključni za razumevanje fašizma uvodi termin totalitarizam. Iz ugla liberala socijalizam i fašizam su sestrinski pokreti sa zajedničkom kolektivističkom osnovom. U ovom idejno-političkom pogledu fašizam, a preko termina totalitarizam, se nastoji izjednačiti i poistovetiti sa socijalizamom, fokusirajući se skoro isključivo na političku stranu jednog i drugog režima, pre svega tehnike vladanja u socijalističkim i fašističkim društvima i, s druge strane, levičarski pogled koji insistira na ekonomskim odnosima i odnosima u sferi rada koje diktira zakon razvoja kapitalističog sistema kao glavnim determinantama nastanak ove ideologije.

Kako primećuju mnogi levo orijentisani sociolozi, u pokušaj diskreditovanja socijalističke ideje ulaže se ogromni napor da se komunizmu oduzme zasluga za istrajnu borbu protiv fašizma, te se antifašizam pomera ka desnom političkom spektru. Nastoji se objasniti da ne postoji mogućnost da se bude antifašista a da se u isto vreme ne bude antikomunista, odnosno antitotalitarista. Ako nekog zanimaju protagonisti ovakvog tumačenja fašizma u Srbiji preporučujem sajt Katalaksijagde se mogu pročitati tekstovi kao što je Antifašizam- poslednje utočište nitkova i slični (Radosavljević, 2013).

Insistiranje i upornost da se postavi znak jednakosti između socijalizma i fašizma ima za cilj da se liberalizam prikaže kao sistem ravnoteže, kao statični sistem društvenog sklada, pa on sebe nastoji postaviti između, za njega podjednako ekstremnih ideologija, fašizma i komunizma. Da bi što jasnije istakao ovaj svoj položaj, libaralizmu idealno odgovaraju teorije o totalitarizmu koje ova dva pogleda na svet izjednačavaju po žrtvama, ciljevima, simbolima, pri tome ne vodeći računa da se tako stvaraju uslovi da antikomunizam postane dovoljno jaka zaštita za revizionističke pokrete koji normalizaciju, humanizaciju i relativizaciju fašizam (Friedrich and Brzezinski, 1956).

Kod objašnjavanja veze između kapitalizma i fašizma nastoji se dublje sagledati celokupni deterministički sklop koji dovodi do toga da se ovaj pokret rodi, razvije, naiđe na tako masovnu podršku. Ovo gledište insistira na objašnjenju da fašizam proizilazi iz logike kapitalističke ekonomije, da predstavlja njegov militaristički izraz i da je njegovo jačanje u direktnoj vezi sa akutnom krizom kapitalističkog sistema nastalom posle Prvog svetskog rata. Ovde se ukazuje na vezu između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, kao i društvenih slojeva u okviru postojeće društvene strukture i njihovih suprotstavljenih interesa.

I zaista, fašistički pokret je okupljao pre svega pripadnike takozvanog srednjeg sloja, ili onog koji je u godinama posle Prvog svetskog rata najteže ugrožen ekonomskom i političkom krizom kapitalizma – sitni trgovci, zanatlije, krupni seljaci, demobilizovani oficiri posle Prvog svetskog rata, službenici, lekari, advokati, nastavnici u srednjim školama. Oni su činili svojevrsno pulsirajuće srce fašističkog pokreta od njegovog nastanka do preuzimanja vlasti.

U trenutcima krize kapitalističkog sistema, sredni sloj biva duboko razočaran tradicionalnim buržoaskim partijama koje, ostaju čvrsto na pozicijama bezrezervne apologije liberalnog kapitalizma. Bez obzira na to što milioni ljudi nemaju nikakvu ekonomsku perspektivu, nikakvu šansu za egzistenciju, tradicionalne konzervativne partije sav svoj trud, političko znanje i moć usresređuju u zastitu građanske države, kapitalizma i buržoazije upravo od ovih osiromašenih slojeva stanovništva. Sa levim političkim programom srednji društveni sloj nije mogao nikako da se složi pre svega iz jasnog interesa da imovinski odnosi ostanu nepromenjeni, a to znači, garantovani od strane države. Više je nego jasno da bez pomoći najviših društvenih slojeva, ovaj pokret nikada ne bi postao vlast. U trenucima ekonomske krize dolazi do otvorenog savezništva između srednjih i viših slojeva i stvaraju se uslovi za njegovo jačanje. Malograđanski sloj ga je omasovio, a krupna buržoazija finanskirala.

Pored ovoga, fašizam u trenutku kada se stvaraju povoljni uslovi za radničku revoluciju preusmerava nezadovoljstvo masa stanovništva sa realnih razloga nastanka krize koja je donela bedu, glad, siromaštvo, nezaposlenost u pravcu koji je bezopasan za kapitalistički sistem. Širenje moralne panike, straha od unitrašnjeg političkog neprijatelja i naravno Jevreja ustupa mesto kritici odnosa u sferi rada (Kuhl, 1978).

Naravno, fašizam je od samom početka nastojao da prikrije ovu očiglednu vezu sa krupnim kapitalom uz pomoć socijalnog populizma i demagoškog antikapitalizma. Međutim, napadajući kapitalizam, fašisti ne napadaju privatno vlasništvo, čak ga smatraju osnovom za očuvanje ekonomske i društvene stabilnosti, čvrsto se zalažu za očuvanje socijalne hijerarhije i tradicionalnih autoriteta, patrijahalne porodice i militarizovane države. Antikapitalizam u fašizmu nije nikada bio ništa drugo do vulgarni antisemitizam.

I danas imamo primere za ovo, za kapitalizam veoma bitno, skretanje pažnje javnosti. U ovom sistemu nauka i politika su svedene na tehnike preusmjeravanja nezadovoljstva ljudi sa logike kapitala na šta god vam padne na pamet.

Krivi su Jevreji, krivi su komunisti, krivi su ilegalni emigranti, krivi su umetnici, a poslednja i meni omiljena varijacija ovakvog načina odabira žrtvenog jarca je i teza engleskog psihijatra i hobi ekonomiste Dejvida Nata da je za poslednju krizu kapitalizma kriv kokain. Naime, ljudi sa Wall streeta su tokom godina previše upotrebljavali kokain, u privatno i radno vreme, koji ih je lažno ohrabrivao da donose ishitrene, nepromišljene i neracionalne odluke prilikom sklapanja poslova. Ovaj bivši službenik britanske vlade, bez ikakvih dokaza ili sprovedenog istraživanja, nastoji da opravda sistem zasnovan na ekonomskoj dominaciji ogromne manjine nad ogromnom većinom, eksploataciji rada, sredstava, prirodnih resurs, ljudskog materijala, optužujući pijune koji su u službi kapitalizma da su pod dejstvom droge ugrozili njegov opstanak. Poruka je jasna, sistem deluje, ima jasne i logične zakone, jedini je moguć i jedini je realan. Možda vam zvuči smešno, ali ovo je jedno mišljene koje je privuklo neverovatnu pažnju medija i naučne javnosti, a odličan je primer kako tehnika odabira žrtve deluje.

Kada govorimo o fašističkim pokretima u ovom delu Evrope, gde ubrajamo i pokušaje te vrste kod nas, oni su svoju ideologiju morali da prilagode seljačkoj ekonomskoj strukturi. Tako su njihove poruke kombinovale fašističke ideje sa religijskim sadržajem, a osnovna težnja mu je bila da nađe što bolje mesto svojim malim narodima u Hitlerovoj novoj Evropi. Kao i kod razvijenog fašizma Srednje Evrope, i ovde se očekivalo se da će korporativizam i staleško uređenje države omogućiti prevazilaženje ogromnih problema kao što su nezaposlenost i siromaštvo, nastali velikom ekonomskom krizom, a samim tim i sprečiti prodor socijalističkih u narodne mase (Kuljić, 1985).

Takođe, rasni antisemitizam nije karakteristika istočnoevropskih fašističkih pokreta, već je mržnja prema Jevrejima poticala iz konzervativne i protivrevolucionarne antisemitske tradicije. Na nivou bazičnih stereotipa to je bio onaj stari devetnaestovekovni antisemitizam, onaj koji bi S. Maurras nazvao „antisemitizmom države“. Za njih u potpunosti važe reči G. Mossea, koji je primetio da „što je desnica reakcionarnija i tradicionalnija, to je manje otvoreno rasistička; što je veće želja za socijalnim reformama i narodnom podrškom veći je i pritisak prema rasizmu kao oružju protiv finansijskog kapitalizma i liberalizma“ (Mosse, 2005).

Takođe, svi ovo pokreti do pred kraj rata ostaju izvan glavnih političkih dešavanja u svojim zemljama. Tokom Drugog svetskog rata iz ovih pokreta se regrutuju najfanatičniji progonitelji jevreja, popisivači Jevrejske imovine, potkazivači komunista ali na vlast dolaze tek kada je postalo izvesno da je fašizam definitivno izgubio rat. U tom trenutku ove grupe ekstremista dobijaju značajniju ulogu. Sa talasom slabljenja socijalističke ideje dolazi do pokušaja rehabilitacije fašističkih figura u celoj Istočnoj Evropi. Od jednom se ove sluge okupatora i kriminalci nastoje priokazati kao heroji koje je krasilo rodoljublje i viteštvo. Za ovakav odnos prema fašistima svakodnevno možemo naći primere i u našoj zemlji.

____________________

1. Džordž L. Mos (2005): Istorija rasizma u Evropi, Službeni glasnik, Beograd

2. Friedrich, Carl and Bzezinski, Zbigniew (1956): Totalitarizam Dictatorship and Autocracy, Cambridge

3. Kuhl, Robert (1978): Oblici gradjanske vladavine Liberalizam – Fasizam, Komunist, Beogra

4. Kuljić, Todor (1987): Fašizam, Nolit, Beograd

5. Radosavljevic, Slobodan (2013): Antifašizam- poslednje utočište nitkova, Katalaksija, http://katalaksija.com/2013/05/08/antifasizam-poslednje-utociste-nitkova/ (stranica posećena 12. 5. 2013. godine)

Napomena:

Tekst “Fašizam: istorijsko-društveni kontekst” nastao je u okviru prezentacije publikacije “Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za čitanje grada” u Boru, 20. maja 2013. godine

preuzeti pdf

Tekst Nebojše Cvejića, istoričara iz Šapca i saradnika na filmu Šabački Jevreji (Stevana Marinkovića), pod nazivom Otpor i odmazda. Šabački kraj 1941. govori nam o antifašističkom otporu i borbama kao i o stradanju u Šapcu i okolini tokom 1941. godine.

Nakon stravičnih ratnih zločina austrougarske vojske u Prvom svetskom ratu, u Šapcu se na jesen 1941. godine. ponovila užasna istorija. Posle teških uličnih borbi, fašističke jedinice su uspostavile režim terora protiv civila u ovom gradu. Više od 5.000 muškaraca, žena, mladih i starih, Jevreja, Roma i Srba, uhapšeni su i odvedeni u razne logore. Oko 1.000 njih biće streljani u kaznenim akcijama fašističkih jedinica.

Napomena: 

Tekst “Otpor i odmazda. Šabački kraj 1941” nastao je u okviru prezentacije publikacije nastao je u okviru prezentacije publikacije “Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za čitanje grada” u Šapcu, 30. aprila 2013. godine

Međuopštinski istorijski arhiv Šabac

Priručnik za čitanje grada „Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941–44.“, biće predstavljen 30. aprila 2013. u 19:30 časova u Međuopštinskom istorijskom arhivu Šabac. Svrha ove publikacije je da bude oruđe u rukama svih onih koji ne mogu biti ravnodušni prema događajima u Beogradu tokom fašističke okupacije 1941–44. godine i koji žele da se angažuju protiv zaboravljanja, ćutanja i falsifikovanja tog perioda istorije.

Knjiga je podeljena u tri celine: teorijski uvod u opšte probleme istoriografije; praktični deo, koji se sastoji od tematski organizovanih tura kroz izabrane delove grada Beograda; i sveobuhvatni pojmovnik o fašističkoj ideologiji, antifašizmu i pravnim merama protiv zločinaca.

Publikaciju otvara prilog Enca Traversa (Enzo Traverso), koji donosi promišljanja o odnosu između ličnog sećanja i istoriografije, kao i o javnoj upotrebi i politici istorije. Vodič kroz grad, sa prostorno-tematski uokvirenim turama i tekstovima Milana Radanovića, Olge Manojlović Pintar, Milovana Pisarija i Nenada Lajbenšpergera, čini glavni deo priručnika. Apendix sadrži pojmovnik, odnosno, pregled osnovnih pojmova u vezi s fašizmom i antifašizmom, koji su sastavili Petar Atanacković, Ilija Malović i Nataša Lambić. Na samom kraju publikacije se nalazi registar ulica i mesta. Publikaciju je grafički oblikovao kolektiv ШKART a svi tekstovi su objavljeni pod licencom Autorstvo-Nekomercijаlno 3.0 Srbijа (CC BY-NC 3.0 RS)

Metodologiju rada na ovoj knjizi će predstaviti kourednica Rena Redle. Olga Manojlović Pintar, jedna od autorki i saradnica Instituta za noviju istoriju, će govoriti o tome na koji način građanke i građani mogu učestvovati u javnoj kulturi sećanja i o pristupu izgradnje jedne „istorije odozdo“. Nebojša Cvejić, istoričar iz Šapca i saradnik na filmu „Šabački Jevreji“ Stevana Marinkovića, će govoriti o lokalnoj istoriji stradanja i borbe protiv fašističkog okupatora i dati predloge koja mesta u Šapcu i okolini bi trebala da se obeleže.

Nakon stravičnih ratnih zločina austrougarske vojske u Prvom svetskom ratu, u Šapcu se na jesen 1941. godine. ponovila užasna istorija. Posle teških uličnih borbi, fašističke jedinice su uspostavile režim terora protiv civila u ovom gradu. Više od 5.000 muškaraca, žena, mladih i starih, Jevreja, Roma i Srba, uhapšeni su i odvedeni u razne logore. Oko 1.000 njih biće streljani u kaznenim akcijama fašističkih jedinica.

Cilj ovoga javnog časa istorije je pokretanje pitanja obeležavanja mesta vezana sa stradanjem i antifašistickom borbom u Šapcu.

Predstavljenje publikacija je realizovano na inicijativu Stevana Marinkovića u saradnju sa Međuopštinskom istorijskom arhivu Šabac i uz podršku Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe u okviru projekta „Istorija u pokretu – Dijalog sa prošlošću“ Foruma za primenjenu istoriju.

PDF publikacije

Dešavanja u Srbiji u vezi s rehabilitacijom fašizma i kolaboracionizma nisu karakteristična samo za ovu zemlju. Mnogi ovdašnji političari i istoričari deluju, najverovatnije bez ikakve svesti o tome, u savršenom skladu s evropskim trendovima o moralnoj inverziji između vrednosti antifašizma i ne-vrednosti fašizma. Konkretni primeri u vezi s time, pored potpune rehabilitacije četnika i ongoing rehabilitacije Nedića, Ljotića i Pećanca, jesu rad državnih komisija o iskopavanju grobnica „žrtava komunističkog terora“ i širenje teze o izjednačavanju nacizma i komunizma, koja u susednim zemljama, a naročito u Evropskoj uniji, ima toliki broj pristalica i promotera da je u aprilu 2009. godine Evropski parlament proglasio 23. avgust Danom sećanja na žrtve totalitarnih i autoritarnih režima.

U Srbiji je inverzija vrednosti relativno brzo prošla fazu istorijskog istraživanja, odnosno utvrđivanja nove „istorijske istine“, i već je dostigla fazu memorijalizacije, u kojoj gradnja spomenika zauzima posebno mesto. Dragiša Cvetković, koji sigurno nije bio ratni zločinac, ali jeste bio potpisnik pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu (o čemu će biti reči u drugom članku na ovom blogu) i knez Pavle Karađorđević (o njemu takođe u drugom članku), već su dobili spomen-obeležja u selu Dadince i na Oplencu, dok su novi “antifašistički borci” odnosno četnici “zaslužili” širom zemlje ulice, spomenike, ploče i razna druga obeležja ponekad finansirana i od strane države Srbije.

U Italiji, nakon raspada takozvane „prve Republike“ i nestanka velikih stranaka koje su skoro pedeset godina bile na vlasti ili u opoziciji – Demohrišćanske, Socijalističke i Komunističke partije – na scenu su stupile razne desničarske opcije koje su postale apsolutni vladari državnog i političkog sistema. Reč je, naravno, prvenstveno o Berluskonijevoj stranci Napred Italija (Forza Italia), ali i o rasističkoj i separatističkoj stranci Liga za sever (Lega Nord), kao i o bivšoj fašističkoj stranci Italijanski socijalni pokret (Movimento Sociale Italiano – MSI), koji je 1994. promenio ime u Nacionalna alijansa (Alleanza nazionale). Njihov program je uvek bio neka vrsta koktela neoliberizma, klerikalizma i nacionalizma. Jedna od posledica takvog vladajućeg sistema jeste kontinuirana rehabilitacija fašizma.

U nizu mnogobrojnih inicijativa da se Musolinijev dvadesetogodišnji zločinački režim predstavi kao dobar moralni, politički i društveni model, ono što se desilo 11. avgusta ove godine u mestu Afile (Affile), nedaleko od Rima, predstavlja upravo jedan od najgorih primera moralne inverzije između vrednosti antifašizma i ne-vrednosti fašizma, o kojoj je bilo reči na početku ovog članka.

Naime, u tom gradiću od 1.500 stanovnika, otvoren je mauzolej posvećen generalu Rodolfu Gracijaniju (Rodolfo Graziani), i to zahvaljujući finansijskim sredstvima (127.000 evra) dodeljenim od strane pokrajine Lazio.

Rodolfo Gracijani (1882-1955), posle Prvog svetskog rata, bio je visoki oficir italijanske vojske. Gracijani se nalazio na čelu italijanskih snaga koje su 1921. imale zadatak da uguše ustanak lokalnog stanovništva u Kirenaici, Tripolitaniji i Fezanu (u današnjoj Libiji), pokrenut s ciljem da se te teritorije oslobode italijanske okupacije, koja je trajala već deset godina.

S dolaskom fašizma na vlast, Gracijani će postati jedan od njegovih najvernijih pristalica među visokopozicioniranim vojnim licima. Njegov rad u Libiji će trajati više od deset godina. Libijski borci bili su bukvalno istrebljeni pomoću svih mogućih sredstava, uključujući upotrebu otrovnog gasa (bez obzira na činjenicu da je bio zabranjen Ženevskom konvencijom iz 1925. godine, koju je i Italija potpisala) i masovnih egzekucija, dok je oko sto hiljada civila internirano u logore u pustinji na osnovu principa „potpunog čišćenja teritorija“, u kojima je zbog gladi, žeđi i bolesti umrlo njih oko 40.000.

Zbog svoje brutalnosti, Gracijani je tada dobio nadimak „mesar iz Fezana“.

Zahvaljujući reputaciji stečenoj u Libiji, Gracijani je 1935. godine imenovan od strane Musolinija za komandanta italijanskih trupa na južnom frontu tokom invazije na Abisiniju (sadašnja Etiopija). U dogovoru s drugim generalima i uz Musolinijevo odobrenje, on će tada početi s masovnom upotrebom otrovnog gasa protiv neprijateljskih boraca i civila. Na kraju rata, Musolini ga nagrađuje imenujući ga  maršalom Italije i vicekraljem Etiopije, postavljajući ga za apsolutnog gospodara novih kolonija u istočnoj Africi. Tada počinje nemilosrdna represija nad preostalim „pobunjenicima“ i njihovim porodicama.1937. godine, posle atentata u kome je zamalo izbegao smrt, Musolini vraća Gracijanija u Italiju. I tamo, rezultat italijanske politike čije je Gracijani bio jedan od najvažnijih idejnih tvoraca i izvršilaca, biće desetine, ako ne i stotine hiljada mrtvih, među kojima je bilo mnoštvo civila. O svemu tome, naravno, postoje retke publikacije u italijanskoj istoriografiji, a utisak o radu generala Gracijanija i njegovih „kolega“ može se steći i na osnovu dokumentarnog filma „Fascist legacy“ (snimljenog u Velikoj Britaniji 1989. godine; italijanska državna televizija otkupila je prava i prevela ga 1991, ali ga nikad nije emitovala. Tek 2004. privatna televizija La7 emitovala je samo neke njegove delove). 1938. godine Gracijani je potpisao, zajedno sa mnogim ličnostima iz vojnog, političkog i naučnog sveta, Manifest rase, dokument sastavljen od strane desetak fašističkih „naučnika“, koji predstavlja prvi zvanični akt novog antisemitskog lica italijanskog fašizma i uvod u novo antisemitsko zakonodadstvo. 1940. godine Gracijani dostiže vrhunac svoje vojne karijere. Kao novi guverner Libije, nalazi se na čelu svih vojnih snaga koje izvode napad na englesku vojsku u Egiptu. Međutim, posle brzog i katastrofalnog poraza, Musolini ga vraća u Italiju, gde ostaje sve do kapitulacije, 8. septembra 1943, ne obavljajući pri tome nikakvu vojnu funkciju. Ali to nije kraj; za vreme trajanja Italijanske socijalne republike (Repubblica Sociale Italiana, poznata i kao Repubblica di Salò, skraćeno RSI), fašističke tvorevine osnovane u severnoj Italiji uz podršku Hitlera 23. septembra 1943. godine, koja je trajala do 25. aprila 1945. i predstavljala najcrnji period celokupne istorije Italije, Gracijani će biti ministar odbrane. Među mnogim aktima koji nose njegov potpis – u pitanju su pre svega direktive za represiju nad partizanima -,  jedan od najvažnijih predviđa streljanje svih onih koji se ne budu odazvali regrutaciji. Od avgusta 1944, nalazi se na čelu italijansko-nemačkih vojnih snaga (pod nazivom „Armija Ligurija“ – Armata Liguria i kasnije „Grupa Armija“ – Gruppo Armate) koje se suprotstavljaju savezničkoj ofanzivi.

Posle oslobođenja severne Italije, kako ne bi pao u ruke partizana, 29. aprila 1945. Gracijani se predaje američkim snagama u Milanu. Posle tri godina zatvora (provedene uglavnom u Italiji), 1948. će biti osuđen na devetnaest godina zatvora zbog svoje uloge tokom postojanja Italijanske socijalne republike. Odmah posle toga, sudske i političke vlasti smanjiće kaznu sa devetnaest na ukupno dve godine zatvora. Tokom suđenja njegova uloga u genocidu u Libiji i Etiopiji nije nikad bila spomenuta. Gracijani će umreti u Rimu 1955. godine, posle pokušaja da započne političku karijeru u Italijanskom socijalnom pokretu, stranci koja okuplja većinu „bivših“ fašista i koja će, kao što je već rečeno, 1994. postati Nacionalni savez i ući u Berluskonijevu vladu. Sahranjen je u Afileu.

Može se reći da je mauzolej izgradjen u Afileu rezultat višegodišnjih privatnih pokušaja da se napravi spomen-obeležje „velikom italijanskom vojniku Gracijaniju“. Prvi potiče čak iz 1957, a poslednji je iz prve polovine 2000. godine.

Gradonačelnik koji je uspeo da ostvari san mnogih nostalgičara i neofašista, ponosno objašnjava da je njegov cilj da se sačuva sećanje na njegovog velikog sugrađanina u nadi da će i Afile postati jedan mali Predapio (Predappio). Za one koji ne znaju, Predapio je gradić blizu Bolonje u kojem je 1883. rodjen Benito Musolini, i koji je posle 1945. postao obavezna destinacija hodočašća svih bivših i novih crnokošuljaša. U blizini mauzoleja, na kojem natpis „Otadžbina i Ponos“ pozdravlja posetioce, više ploča podseća na životna dela generala Gracijanija, na primer: „Maršalu Italije Rodolfu Gracijaniju. Njegovi vojnici iz borbi u Etiopiji, Libiji i Italiji“, „Die kameraden der deutschen Wermacht – Armata Liguria – für ihren oberbefehlshaber feldmarschall R. Graziani“, „Borci i naseljenici u A.O.I (Africa Orientale Italiana, odnosno Italijanska istočna Afrika), velikom vojskovođi“ itd.

mauzolej posvećen Rodolfu Gracijaniju u Afileu

Protiv izgradnje mauzoleja mnogi su protestovali, čak i iz inostranstva. Pored nekoliko italijanskih listova, na izgradnju mauzoleja reagovali su engleski BBC i Daily Telegraph.

Problem jeste što država nije intervenisala. U stvari, ona je kroz svoje lokalne ogranke bila glavni pokrovitelj cele inicijative: pokrajina Lazio i opština Afile su izgradile mauzolej, i to zahvaljujući državnom novcu. Obe institucije su, odobrenjem i finansiranjem izgradnje mauzoleja fašističkom generalu i ministru u Italijanskoj socijalnoj republici, prekršile i osnovni zakon koji bi trebalo da predstavlja bedem pred pokušajima otvorene rehabilitacije fašizma. U članu 4 zakona 205 od 25. juna 1993, stoji da se kažnjava sa šest meseci do dve godine zatvora i novčanom kaznom u iznosu od 400.000 do 1.000.000 lira „onaj ko javno veliča predstavnike, principe, dela i metode fašizma, ili njegove antidemokratske ciljeve. Za nedela koja se odnose na rasističke ideje ili metode, predviđena je zatvorska kazna u trajanju od jedne do tri godine i novčana kazna u iznosu od jednog do dva miliona lira“.

Činjenica da se sve u vezi sa izgradnjom mauzoleja odvijalo bez ikakvih prepreka, govori nam mnogo o aktuelnom stanju u Italiji i o sličnostima koje postoje s drugim državama na planu rehabilitacije fašizma, kao i o evropskoj dimenziji tog problema. Upravo zbog toga, u sagledavanju i suočavanju sa pitanjem rehabilitacije u Srbiji, važno je da zadržimo evropsku perspektivu, a ne isključivo lokalnu, i da shvatimo kako jačanje fašizma u savremenom srpskom društvu nije lokalni i izolovani fenomen, već  lokalni aspekt evropskih trendova koji, naravno, ima svoje specifičnosti, ali čiji promoteri uživaju u društvu bezbrojnih istomišljenika na celom Starom kontinentu.

To nas dovodi do jednog važnog zaključka: borba protiv rehabilitacije fašizma ne može da ostane opozicija unutar svake pojedinačne nacionalne države, već mora da ima internacionalni i permanentni karakter.

Od naših drugarica i drugova, mađarskih antifašista, dobili smo informacije o predstojećim aktivnostima mađarskih neofašista za ovo leto.
Naravno, reč je o festivalu šovinizma pod imenom EMI TABOR koji se održava u svim regijama koje okružuju Mađarsku a na koje fašisti imaju pik… Ponovo i u Vojvodini…

http://afans.org/vesti/festival-ma-arskih-fa-ista-u-kanji-2012-prve-informacije-25052012